چند روز پیش من تو فیسبوک و توییتر و اینستاگرام پستی گذاشتم در مورد در دکتر مینو محرز و اظهارنظری که راجع به مساله ی واکسن و (به نظر من) در تضاد با نظر علی خامنه ای کرده بود. بحث مفصلی  شکل گرفت و دوستان زیادی دنبال کردند و نظرهای موافق و مخالف زیادی ابراز شد. بعدتر به مقاله هایی توی زمینه کاری خودم (روانشناسی اجتماعی شناختی) برخوردم که احساس کردم تحلیل جالبی از گفتگو های ذیل اون پست به دست میدهند و اینجا به طور خلاصه اون تحلیل رو نوشتم.

قضیه این بود که علی خامنه ای گفته بود اگه آمریکایی ها بیل زن بودند (اگه واکسن آمریکایی خوب بود)  یه بیلی در کون خودشون میزدند و الان روزی ۴۰۰۰ کشته نمیدادند. پس, واکسن امریکایی و انگلیسی ممنوعه. متعاقب این اظهارنظر, از وکیل و وزیر و سردار سپاه تا قصاب و خمیرگیر و کله پز, تمام مملکت راه افتادن به تولید انواع داستان هائی تخیلی در تایید مقام معظم. (هیات رییسه نظام پزشکی البته مخالفت کرد) دو روز بعد مینو محرز مصاحبه  کرد و گفت اولا همه واکسنهایی که تایید شده باشن خوبن ثانیا وضع امریکا رو باید وقتی سنجد که ۲۰۰ ملیون از ۳۰۰ ملیون جمیعت اش واکسن گرفتن و الان نمیشه حرفی زد.  من ام تو فیسبوک نوشتم که افتخار میکنم به اینکه شاگرد مینو بودم. 

دوستان زیادی مخالفت کردند و وعموما ۳ مساله مطرح  شد. اول اینکه مینو محرز تو واکسن سازی سرمایه گذاری مالی کرده و به دلیل  تداخل منافع اصلا نباید مرجع تصمیم گیری برای بهداشت عمومی باشه. به شرط صحت مساله سرمایه گذاری, این استدلال کاملا معقوله. بعضیها حدس زدن که احتمالا مینو آقا رو خام کرده که واکسن رو ممنوع کنه تا پول واردات واکسن رو شرکت مینو به جیب بزنه ولی الان که گند قضیه در اومده مینو زیر پای مقام معظم رو خالی کرده که خودش رو برای عوام تبرئه کرده باشه. پذیرفتن این حرف سخته. دوم اینکه ایشون قبلا خیلی چرت و پرت گفته و با ۲ تا حرف درست نمیتونه خودش رو تو دل ما جا کنه. سوم اینکه اصلا حرف خاصی هم نزده و حرف اش خیلی دوپهلو و بدون صراحت لازم بوده.

***

اعتقاد به اختیار پیش نیاز مسئولیت اخلاقی است. منظور از اختیار و کنترل  (۱) داشتن “نیت” (intentionality) یا همان “الاعمال بالنیات” و (۲) وجود امکان “جور دیگری رفتار کردن” (to do differently) است. مسئولیت اخلاقی فقط متوجه اعمالی است فرد روی آنها کنترل (با تعریف بالا) داشته است. این جمله اصل اساسی استدلال های اخلاقی در قضاوت درباره مسوولیت و تقصیره. اما, قضاوت های  اخلاقی ما لزوما و اختصاصا منطبق بر اصول استدلال منطقی نیستن. خیلی وقتها خود خود فرایند ذهنی استدلال کردن (reasoning) (مستقل از اخلاقی یا انواع دیگر) از احساسات شهودی و عاطفی ما تاثیر میگیرد. 

تحقیقات جالبی که در مورد مساله ی اطلاق نیت مندی (attribution of intentionality) و کنترل (perception of control) انجام شده که نشان داده که اتفاقا استدلالهای شهودی-عاطفی در قضاوت های اخلاقی بسیار دخیل هستند. خیلی وقتها, تمایل عاطفی ما به محکوم کردن یک فرد سبب میشود که رفتار او را آزادانه, نیت مند و تحت کنترل کامل او (و در نتیجه شایسته سرزنش و مجازات) ببینیم. به عنوان مثال , مجموعه ای از تحقیقات کنوبه و همکارانش نشان داده که وقتی انجام کاری سبب ضرر و آسیب میشود, مردم نیت مندی  و مسئولیت بیشتری را متوجه انجام دهنده کار می دانند درمقایسه با وقتی که همان کار سبب خیر و فایده شده باشد. دریک مطالعه بسیار جالب, در سال ۱۹۹۲ مارک آلیکه از شرکت کنندگان در آزمایش خواست که مسئولیت اخلاقی و میزان کنترل یک راننده را در موقعیت فرضی دو تصادف با هم مقایسه کنند: 

۱) سناریو اول: راننده از سرعت مجاز تخطی کرد چون میخواست قبل از پدر و مادرش به خانه  برسد و جعبه کوکائینی که روی میز آشپزخانه جا گذاشته بود را مخفی کند. 

۲) سناریو دوم: راننده از سرعت مجاز تخطی کرد چون میخواست قبل از پدر و مادرش به خانه  برسد و هدیه ای که برای سالگرد ازدواج آنها خریده و  روی میز آشپزخانه جا گذاشته بود را مخفی کند. 

به احتمال زیاد اکثر خوانندگان این صفحه مسئولیت و اختیار راننده در سناریو اول را سنگین تر میبینند. نتایج آزمایش هم همین نظر را تایید کرد. گرچه اختیار و کنترل راننده در دو سناریو کاملا یکسان است, قضاوت عاطفی ما در مورد میزان کنترل و اختیار راننده خلاف این واقعیت را به ما دیکته میکند و قضاوت اخلاقی ما به صورت اجتناب ناپذیری تحت فرمان این واکنش عاطفی قرار دارد. حتی  خود من که نویسنده این مطلب هستم هم بار سنگین تر مسئولیت در سناریو ۱ را حس میکنم. 

برای خیلی از ما, آنچه از اظهارنظرهای قبلی دکتر محرز در چند ماه اخیر شنیده ایم بار منفی بزرگی داشته است. قضاوت اخلاقی ما در مورد حرف جدید مینو هم, احتمالا تحت تاثیر فرایندی شبیه قضاوت مان در مورد راننده سناریو ۱ بوده باشد. با این رویکرد جدید , میشود نکته تحلیلی جالبی را  در خیلی از کامنتها دید:  دریافت ما این است که مینو محرز, آنجاهایی که با دیکتاتوری و زور همراهی کرده حتما با طیب خاطر و کنترل کامل و آزادانه و بدون قرار گرفتن تحت فشار (و البته در راستای منافع مالی خودش) همکاری کرده و بنابراین مسئولیت اخلاقی وضع فعلی کورونا در مملکت با ایشونه. در مقابل, اینجایی که (علیرغم احتمال خطر رودررو شدن با خامنه ای)  ضد نظر علی خامنه ای حرف زده و روی اهمیت متر و معیار علمی تاکید کرده و در مورد بی ارتباط بودن واکسن با تعداد مرگ و میر در آمریکا توضیح داده, چون نتیجه عملش  مثبت بوده و به همه فایده میرسونه , حالا بیشتر احتمال داره فکر کنیم که تو انجام این کار, کنترل و اختیاری نداشته و احتمالا مجبور شده (برای حفظ وجهه و آبروی علمی و حرفه ایش).  به علاوه, چون این کار جدیدش به کسی ضرر نزده, بیشتر احتمال داره فکر کنیم اظهاراتش کم اثر بوده چون دوپهلو و مبهم حرف زده و با کنار هم گذاشتن اینا به این نتیجه برسیم که  شجاعت اخلاقی خاصی نشان نداده. 

این یافته ها برای من خیلی جالب بودند و کمک کردند که اختلاف نظر عمیق بین دوستان و اظهارنظرهای پرشور و پررنگ طرفهای درگیر رو بهتر درک کنم.